Exam Questions

1. આધુનિક ભારતમાં નીચેના પૈકી સૌથી મોટું હડપ્પન સંસ્કૃતિનું સ્થળ કયું છે? (GAS Class‐I & GCS Class I & I)

A. સાંઘોલ

B. રોપર

C. લોથલ

D. રાખીગરી

Answer: (D) રાખીગરી
Description:રાખીગઢી <br> રાખીગઢી હરિયાણા રાજ્યના હિસાર જિલ્લામાં આવેલું છે, જે સિંધુ ખીણની સભ્યતાનું સૌથી મોટું અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ સ્થળ છે. <br> આ સ્થળને મોહેં-જો-દડો અને હરપ્પા જેવા અન્ય પ્રખ્યાત સ્થળોની જેમ જ મુખ્ય શહેરી કેન્દ્ર માનવામાં આવે છે. <br> * કદ અને સમયકાળ: રાખીગઢી હરપ્પન સંસ્કૃતિના સૌથી મોટા સ્થળોમાંનું એક માનવામાં આવે છે, જેનું કુલ ક્ષેત્રફળ મોહેં-જો-દડો કરતાં પણ મોટું છે. અહીંના ખોદકામમાં પ્રારંભિક, પરિપક્વ અને અંતિમ હરપ્પન સમયગાળાના પુરાવાઓ મળ્યા છે. કેટલાક તથ્યો સૂચવે છે કે અહીં 7000-8000 વર્ષ જૂની પૂર્વ-હરપ્પન સંસ્કૃતિ (Hakra Ware) પણ હોઈ શકે છે.<br> * શહેરી આયોજન: રાખીગઢીમાં થયેલા પુરાતત્વીય ખોદકામમાં એક સુવ્યવસ્થિત શહેરના પુરાવા મળ્યા છે, જેમાં માટી અને પકવેલી ઈંટોના બનેલા મકાનો, યોગ્ય ગટર વ્યવસ્થા અને સુવ્યવસ્થિત રસ્તાઓનો સમાવેશ થાય છે.<br> * ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક: ખોદકામમાં ટેરાકોટા અને શંખની બંગડીઓ, મણકા, પશુઓની મૂર્તિઓ અને સિક્કાઓ જેવી વિવિધ વસ્તુઓ મળી છે. પશુ બલિદાનનો ખાડો અને અગ્નિ વેદીઓ હરપ્પન લોકોની ધાર્મિક વિધિઓ દર્શાવે છે.<br> * કબરો અને ડીએનએના પુરાવા: આ સ્થળેથી એક મોટી કબ્રસ્તાન મળી છે જેમાં માનવ હાડપિંજર મળ્યા છે. આ હાડપિંજર પર થયેલા ડીએનએ અધ્યયનથી ખબર પડે છે કે આ વસ્તીમાં પ્રાચીન દક્ષિણ એશિયાના શિકારી અને ઈરાન-સંબંધિત પૂર્વજોનું મિશ્રણ હતું. આ શોધે હરપ્પન વસ્તીના મૂળ વિશેના સિદ્ધાંતો પર સવાલો ઉભા કર્યા છે.<br> * વ્યાપાર અને અર્થતંત્ર: મણકા બનાવવાના કારખાનાઓ અને પથ્થરના સાધનોના ઉત્પાદનના પુરાવા સૂચવે છે કે રાખીગઢી વેપારનું કેન્દ્ર હતું અને મેસોપોટેમિયા સુધી પહોંચેલા એક વ્યાપક નેટવર્કનો ભાગ હતું.<br> કરંટ અફેર <br> રાખીગઢીમાં સતત સંશોધન ચાલી રહ્યું છે અને તે તાજેતરમાં કેટલાક કારણોસર ચર્ચામાં રહ્યું છે:<br> * વિશાળ જળાશયની શોધ: રાખીગઢીના માઉન્ડ 3 માં તાજેતરમાં થયેલા ખોદકામમાં એક વિશાળ માનવ નિર્મિત જળાશય મળી આવ્યું છે, જે એક મહત્વપૂર્ણ શોધ માનવામાં આવે છે. આ શોધ હરપ્પન લોકોની અદ્યતન એન્જિનિયરિંગ અને જળ વ્યવસ્થાપન તકનીકને દર્શાવે છે.<br> * 'માટી-ઈંટોનું સ્ટેડિયમ': ૨૦૨૪ના અંતમાં, પુરાતત્વવિદોએ એક મોટી માટી-ઈંટની રચના શોધી કાઢી હતી, જે સંભવિત સ્ટેડિયમ તરીકે ગણવામાં આવે છે. આ શોધ, અનાજના ભંડારની શોધ સાથે, એક અત્યંત સુવ્યવસ્થિત અને નવીન સમાજનું સૂચન કરે છે.<br> * ચાલુ ખોદકામ અને મ્યુઝિયમનો વિકાસ: ભારતીય પુરાતત્વ સર્વેક્ષણ (ASI) આ સ્થળે પોતાનું કામ ચાલુ રાખી રહ્યું છે. ભારત સરકારે રાખીગઢીમાં એક મોટું ઓન-સાઇટ મ્યુઝિયમ બનાવવાની યોજના પણ જાહેર કરી છે, જે ૨૦૨૦ના કેન્દ્રીય બજેટમાં જાહેર કરાયેલી પાંચ 'આઈકોનિક સાઈટ'માંનું એક છે.<br> * પડકારો અને સંરક્ષણના પ્રયાસો: તેના મહત્વ હોવા છતાં, રાખીગઢી સ્થળને કેટલાક પડકારોનો સામનો કરવો પડે છે, જેમાં ગામલોકો દ્વારા થયેલું અતિક્રમણ અને બેદરકારીનો સમાવેશ થાય છે. મ્યુઝિયમનું નિર્માણ અને સ્થળની રચનાઓનું સંરક્ષણ ચાલી રહ્યું છે, જેમાં અધિકારીઓ વિકાસ અને સંરક્ષણ વચ્ચે સંતુલન જાળવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે.<br> * ઐતિહાસિક અને શૈક્ષણિક વિવાદો: રાખીગઢીના હાડપિંજરમાંથી મળેલા ડીએનએ વિશ્લેષણ અને અન્ય પુરાતત્વીય તારણોનો અર્થઘટન સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના મૂળ અને પછીના વૈદિક સંસ્કૃતિ સાથેના તેના સંબંધ વિશેના વિવાદોનું કેન્દ્ર બન્યું છે. આ શોધો પ્રાચીન ભારતીય ઇતિહાસ અને તેની સાંસ્કૃતિક કડીને સતત નવો આકાર આપી રહી છે.

2. કઈ સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના કયા સ્થળે કપડા પરના રંગકામ અને ભરતકામના સૌથી પહેલા પ્રમાણો જોવા મળે છે? (GAS Class‐I & GCS Class I & I)

A. લોથલ

B. લોથલ

C. ધોળાવીરા

D. મોહેં-જો-દરો

Answer: (D) મોહેં-જો-દરો
Description:મોહેંજો-દડો, સિંધુ ખીણની પ્રાચીન સંસ્કૃતિનું એક શહેર છે. આ સ્થળેથી ખોદકામ દરમિયાન ઘણી બધી વસ્તુઓ મળી આવી છે, જે તેના રહેવાસીઓના જીવન અને સંસ્કૃતિ વિશે માહિતી આપે છે. શહેરનું માળખું અને સ્થાપત્ય: * આયોજનબદ્ધ શહેર: મોહેંજો-દડો એક સુનિયોજિત શહેર હતું, જે ગ્રીડ-પેટર્નવાળા રસ્તાઓથી બનેલું હતું. અહીંની ઇમારતો પ્રમાણિત ઇંટોથી બાંધવામાં આવી હતી. શહેરમાં સ્વચ્છતા અને ગટર વ્યવસ્થાનું અદ્ભુત આયોજન જોવા મળે છે. * મહા સ્નાનાગાર: આ એક મોટું જાહેર સ્નાનાગાર હતું, જે ધાર્મિક વિધિઓ માટે ઉપયોગમાં લેવાતું હોવાનું મનાય છે. * અનાજ ભંડાર: આ એક વિશાળ માળખું છે, જે અનાજનો સંગ્રહ કરવા માટે વપરાતું હતું. * સિટાડેલ અને નીચલું શહેર: શહેરને બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યું હતું: ઉચ્ચ "સિટાડેલ" વિસ્તાર, જ્યાં ધાર્મિક અને રાજકીય ઇમારતો હતી, અને નીચલું શહેર, જ્યાં રહેણાંક વિસ્તાર હતો. મહત્વપૂર્ણ કલાકૃતિઓ અને શિલ્પો: * "નર્તકીની" કાંસ્ય પ્રતિમા: આ એક પ્રસિદ્ધ કાંસ્ય શિલ્પ છે, જે "લોસ્ટ-વેક્સ" કાસ્ટિંગ પદ્ધતિના જ્ઞાનનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. * "પાદરી-રાજા" શિલ્પ: દાઢીવાળી આકૃતિ ધરાવતું આ શિલ્પ અહીંના કલાકારોની કુશળતા દર્શાવે છે. * મહોર: મોટી સંખ્યામાં મહોરો મળી આવી છે, જેમાં અસ્પષ્ટ સિંધુ લિપિ અને પશુઓના ચિત્રો છે, જેમ કે "યુનિકોર્ન" આખલો, હાથી અને વાઘ. * ટેરાકોટાની મૂર્તિઓ: માટીની બનેલી ઘણી મૂર્તિઓ મળી છે, જેમાં માતૃદેવી અને વિવિધ પશુઓનો સમાવેશ થાય છે. અન્ય વસ્તુઓ અને સામગ્રી: * માટીકામ: સાદા અને રંગીન માટીકામના વાસણો મળ્યા છે, જે લોકોના દૈનિક જીવન વિશે માહિતી આપે છે. * ધાતુકામ: કાંસ્ય અને તાંબાના સાધનો, હથિયારો અને વાસણો મળી આવ્યા છે, જે ધાતુકામમાં તેમની નિપુણતા દર્શાવે છે. * દાગીના: સોના અને અન્ય કિંમતી પથ્થરોથી બનેલા દાગીના પણ મળી આવ્યા છે. * વજન અને માપ: પ્રમાણિત વજન અને માપના સાધનો મળ્યા છે, જે વ્યાપાર વ્યવસ્થાનું સૂચન કરે છે.

3. નીચેના પૈકી કયું સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિનું સ્થળ ઈસુના જન્મ પહેલા સાત હજાર વર્ષથી પ્રવૃત્તિઓ દર્શાવે છે? (GAS Class‐I & GCS Class I & I)

A. મોંહે-જો-દરો

B. હડપ્પા

C. ધોળાવીરા

D. મેહરગઢ

Answer: (D) મેહરગઢ
Description:મેહરગઢ, જે હવે પાકિસ્તાનના બલૂચિસ્તાનમાં આવેલું છે, તે એક ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ પુરાતત્વીય સ્થળ છે. આ સ્થળ દક્ષિણ એશિયામાં સૌથી જૂના ખેતી કરતા સમુદાયોમાંનું એક છે અને શિકારી-સંગ્રાહક સમાજ અને સિંધુ ખીણની સભ્યતા વચ્ચેની કડી તરીકે કાર્ય કરે છે. હજારો વર્ષો સુધી આ સ્થળે માનવ વસવાટ હતો, અને તેના ઇતિહાસને ઘણા સમયગાળામાં વહેંચવામાં આવ્યો છે. મેહરગઢનો સમયગાળો: મેહરગઢ સમયગાળો I (આશરે 7000–5500 BCE): * આ સૌથી જૂનો સમયગાળો છે, જે નવપાષાણ યુગ (Neolithic) અને માટીના વાસણો વગરના તબક્કા તરીકે ઓળખાય છે. * અહીંના રહેવાસીઓ શરૂઆતના ખેડૂતો અને પશુપાલકો હતા. તેઓ ઘઉં અને જવની ખેતી કરતા અને ગાય, ઘેટાં અને બકરીઓ પાળતા હતા. * માટીની ઇંટોના બનેલા ઘરો અને અનાજના ભંડારના પુરાવા મળ્યા છે. * આ સમયગાળામાં દાંતની સારવારના પ્રારંભિક પુરાવા પણ મળ્યા છે, જેમાં ડ્રિલ કરેલા દાંતનો સમાવેશ થાય છે. મેહરગઢ સમયગાળો II અને III (આશરે 5500–3500 BCE): * આ સમયગાળા દરમિયાન, માટીના વાસણોનો ઉપયોગ શરૂ થયો. શરૂઆતમાં હાથથી બનાવેલા અને પછી ચાકડા પર બનાવેલા વાસણો મળ્યા છે. * માટીકામની તકનીકો વધુ અદ્યતન બની. * તાંબાના ઉપયોગના પ્રારંભિક પુરાવા મળ્યા છે. * ઓટ્સ જેવા અન્ય પાકોની ખેતી પણ શરૂ થઈ. મેહરગઢ સમયગાળો IV, V, અને VI (આશરે 3500–2800 BCE): * આ સમયગાળામાં હસ્તકલા અને ટેકનોલોજીમાં વધુ પ્રગતિ જોવા મળી. * પથ્થરના મણકા બનાવવાનું અને તાંબુ ગાળવાનું કામ વધુ સામાન્ય બન્યું. * પ્રસિદ્ધ ટેરાકોટાની મૂર્તિઓનું ઉત્પાદન મોટા પાયે થવા લાગ્યું. મેહરગઢ સમયગાળો VII (આશરે 2800–2600 BCE): * આ તબક્કો પ્રારંભિક કાંસ્ય યુગ (Early Bronze Age) માં સંક્રમણ દર્શાવે છે. * આશરે 2600 BCE આસપાસ, મેહરગઢના રહેવાસીઓ વધુ શુષ્ક વાતાવરણને કારણે હડપ્પા અને મોહેંજો-દડો જેવા અન્ય સ્થળોએ સ્થળાંતર કરી ગયા હતા. * મેહરગઢની સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ અને વિકાસને પછીની સિંધુ ખીણની સભ્યતાનો પાયો માનવામાં આવે છે.

4. ગુજરાતનું સિંધુખીણની સંસ્કૃતિનું સ્થળ રોઝડી ક્યા જિલ્લામાં આવેલું છે? (Municipal Chief Officer , Class-II)

A. અહમદાબાદ

B. કચ્છ

C. રાજકોટ

D. સુરેન્દ્રનગર

Answer: (C) રાજકોટ
Description:ગુજરાતમાં સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના ઘણા મહત્વપૂર્ણ સ્થળો આવેલા છે, જે પ્રાચીન વેપાર અને સંસ્કૃતિના કેન્દ્રો હતા. આ સ્થળોએથી મળેલા અવશેષો ગુજરાતના સમૃદ્ધ ઇતિહાસની ઝલક આપે છે. ગુજરાતમાં આવેલા મુખ્ય સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના સ્થળો: 1. ધોળાવીરા (કચ્છ) * સ્થાન: કચ્છ જિલ્લામાં આવેલા ખદીરબેટ ટાપુ પર. * મહત્વ: આ સ્થળ સિંધુ ખીણની સભ્યતાના પાંચ સૌથી મોટા સ્થળોમાંનું એક છે અને યુનેસ્કો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ તરીકે પણ માન્યતા પ્રાપ્ત છે. * મુખ્ય શોધો: * જળ વ્યવસ્થાપન પ્રણાલી: ધોળાવીરામાં પાણી સંગ્રહ કરવા માટેના વિશાળ તળાવો અને જળાશયો મળી આવ્યા છે, જે તે સમયની એન્જિનિયરિંગ કુશળતા દર્શાવે છે. * ત્રણ-ભાગનું શહેર: અન્ય હડપ્પન શહેરોની જેમ બે ભાગમાં નહીં, પરંતુ ધોળાવીરા ત્રણ ભાગોમાં વહેંચાયેલું હતું: સિટાડેલ (ગઢ), મધ્યમ નગર અને નીચલું નગર. * શિલાલેખ (સાઇનબોર્ડ): અહીં પથ્થર પર કોતરેલો એક વિશાળ બોર્ડ મળ્યો છે, જેમાં સિંધુ લિપિના પ્રતીકો છે, જેને "ધોળાવીરા સાઇનબોર્ડ" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. 2. લોથલ (અમદાવાદ) * સ્થાન: અમદાવાદ જિલ્લાના ભોગાવો નદીના કિનારે. * મહત્વ: લોથલ એક મહત્વપૂર્ણ બંદર શહેર હતું, જેનો વેપાર પશ્ચિમ એશિયા અને મેસોપોટેમિયા સાથે થતો હતો. * મુખ્ય શોધો: * ગોદી (ડોકયાર્ડ): અહીં વિશ્વનું સૌથી જૂનું કૃત્રિમ ઇંટનું ગોદી (dry dock) મળી આવ્યું છે, જે દર્શાવે છે કે લોથલ એક વ્યસ્ત દરિયાઈ વેપારી કેન્દ્ર હતું. * વેપારી વસાહતો: અહીં માલનો સંગ્રહ કરવા માટેના વેરહાઉસ અને મણકા બનાવવાના કારખાનાઓ પણ મળી આવ્યા છે. * કબરો અને મૃતદેહો: લોથલમાંથી બેવડાં દફનવિધિ (double burials) ના પુરાવા મળ્યા છે. 3. સુરકોટડા (કચ્છ) * સ્થાન: કચ્છ જિલ્લામાં. * મહત્વ: આ સ્થળ એક કિલ્લેબંધીવાળું નગર હતું. * મુખ્ય શોધો: * ઘોડાના હાડકાં: અહીં ઘોડાના અવશેષો મળ્યા છે, જે સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિમાં ઘોડાના અસ્તિત્વ અંગે મહત્વપૂર્ણ માહિતી આપે છે. 4. રંગપુર (સુરેન્દ્રનગર) * સ્થાન: સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના લીંબડી તાલુકામાં. * મહત્વ: રંગપુર એ સિંધુ ખીણની સભ્યતાનું એક મહત્વપૂર્ણ ઉત્તર-હડપ્પન સ્થળ છે. * મુખ્ય શોધો: * ચોખાની ભૂકી: અહીંથી ચોખાની ખેતીના પુરાવા મળ્યા છે. આ ઉપરાંત, ગુજરાતમાં અન્ય પણ ઘણા નાના-મોટા સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના સ્થળો આવેલા છે, જેમ કે રોઝડી (રાજકોટ) અને દેસલપર (કચ્છ).

5. હરપ્પન સંસ્કૃતિનું સ્થળ કાલીબંગા કઈ નદીના કિનારે આવેલું છે?

A. સિંધુ

B. રાવિ

C. ઘાઘર (સરસ્વતી)

D. બિયાસ

Answer: (C) ઘાઘર (સરસ્વતી)
Description:સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિ, જેને હડપ્પન સંસ્કૃતિ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે સિંધુ નદી અને તેની સહાયક નદીઓના કિનારે વિકસી હતી. તેના ઘણા મુખ્ય નગરો વ્યૂહાત્મક રીતે નદીઓ પર અથવા તેની નજીક આવેલા હતા, જે પાણી પુરવઠા, ખેતી અને વેપાર માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ હતા. મુખ્ય હડપ્પન સ્થળો અને તેના સંબંધિત નદીઓ અહીં કેટલાક સૌથી પ્રમુખ હડપ્પન સ્થળો અને જે નદીના કિનારે તે આવેલા છે તેની યાદી આપવામાં આવી છે: * હડપ્પા પાકિસ્તાનના પંજાબમાં રાવી નદીના કિનારે આવેલું છે. આ સ્થળ સૌ પ્રથમ શોધાયેલું હતું અને તેના પરથી જ આખી સંસ્કૃતિનું નામ પડ્યું. * મોહેંજો-દડો પાકિસ્તાનના સિંધમાં સિંધુ નદીના કિનારે આવેલું છે. તે આ સંસ્કૃતિના સૌથી મોટા અને શ્રેષ્ઠ રીતે સચવાયેલા શહેરી કેન્દ્રોમાંનું એક છે. * લોથલ, જે એક મહત્વપૂર્ણ બંદર શહેર હતું, તે ગુજરાત, ભારતમાં ભોગાવો નદીના કિનારે આવેલું છે. * કાલીબંગાન રાજસ્થાન, ભારતમાં હવે સૂકાઈ ગયેલી ઘાઘર નદીના કિનારે આવેલું છે. આ નદીને પ્રાચીન સરસ્વતી નદી માનવામાં આવે છે. * ધોળાવીરા, ગુજરાતનું એક મુખ્ય સ્થળ, કચ્છના રણમાં એક ટાપુ પર આવેલું છે, જ્યાં પાણી સંગ્રહ કરવા માટે અત્યાધુનિક વ્યવસ્થા હતી. * રાખીગઢી, ભારતમાં સૌથી મોટા હડપ્પન સ્થળોમાંનું એક, હરિયાણામાં ઘાઘર નદીના પ્રાચીન માર્ગની નજીક આવેલું છે. * બનાવલી હરિયાણામાં આવેલું અન્ય એક સ્થળ છે, જે પ્રાચીન સરસ્વતી નદીના કિનારે આવેલું છે. * સૂતકાગેંડૉર પાકિસ્તાનના બલૂચિસ્તાન પ્રાંતમાં દશ્ત નદી પર આવેલું છે, જે અરબી સમુદ્રના કિનારાની નજીક છે. * ચન્હુદડો પાકિસ્તાનના સિંધમાં સિંધુ નદીના કિનારે આવેલું છે. * રોપર પંજાબ, ભારતમાં સતલજ નદીના કિનારે આવેલું છે.

6. મોહેં-જો-દડોના સ્થળનું ખોદકામ કોના દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું?

A. પંડિત માધો સરૂપ વત્સ

B. રાખલદાસ બેનરજી

C. દયારામ સહાની

D. એચ.ડી.સાંકલીયા

Answer: (B) રાખલદાસ બેનરજી
Description:હવે આ સવાલથી આપણે ભવિષ્યમાં બીજા કોઈ ઉત્ખનનકર્તા વિશે પૂછાય તો તૈયારી કરી લઈએ. હડપ્પા -દયારામ સાહની મોહેનજોદડો -રખાલદાસ બેનર્જી ચાન્હદડો-એમ. જી. મજૂમદાર કાલીબંગા -ડૉ. અમલાનંદ ઘોષ કોટદીજી -ફઝલ અહમદ રોપડ -યજ્ઞદત્ત શર્મા રંગપુર -એમ. એસ. વત્સ, રંગનાથ રાવ આલમગીરપુર -યજ્ઞદત શર્મા લોથલ-રંગનાથ રાવ બનવાલી -આર. એસ. વિષ્ટ ધોળાવીરા -આર. એસ. વિષ્ટ સુત્કાગેંડોર -ઑરેજ સ્ટાઈલ અને જ્યોર્જ ડેલ્સ આમરી -એમ. જી. મજૂમદાર માંડા -જે.પી. જોશી રોજડી -એસ. આર. રાવ દેસલપર -એસ. આર. રાવ આ ૧૬ નામો યાદ રાખવાના છે.કોઈ પણ સૂત્ર બનાવીને યાદ રાખી શકાય.જેમ કે મેં હડપ્પા માટે - હદ , મોહેંજો દડો માટે - મોર , મંડા માટે - મોજ સૂત્ર બનાવ્યું હતું.તમે આવા બીજા સૂત્રો બનાવી શકો.

7. ગુજરાતના કયા સ્થળ ખાતે સિંધુ સંસ્કૃતિ સમયના “નિશાનીવાળા કે નામવાળા પાટિયાં કે બોર્ડ' (Harappan sign-Boards) મળી આવ્યા છે?

A. રોજડી

B. લોથલ

C. ઘોળાવીરા

D. સુરકોટડા

Answer: (C) ઘોળાવીરા
Description: ધોળાવીરા એ સિંધુ ખીણની સભ્યતા (જેને હડપ્પન સભ્યતા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે)ના સૌથી મહત્વપૂર્ણ પુરાતત્વીય સ્થળો પૈકીનું એક છે. આ સ્થળ ગુજરાતના કચ્છના મોટા રણના ખદીર બેટ ટાપુ પર આવેલું છે. ધોળાવીરા પ્રાચીન સભ્યતાના અદ્યતન શહેરી આયોજન, સ્થાપત્ય અને જળ વ્યવસ્થાપન પ્રણાલીનો જીવંત પુરાવો છે. ૨૦૨૧માં, તેને યુનેસ્કો દ્વારા વિશ્વ ધરોહર સ્થળ (World Heritage Site) તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યું. ધોળાવીરાની મુખ્ય વિશેષતાઓ નીચે મુજબ છે: શોધ અને સમયગાળો * શોધ: આ સ્થળની શોધ સૌપ્રથમ ૧૯૬૮માં પુરાતત્વવિદ્ જગત પતિ જોશીએ કરી હતી. * ઉત્ખનન: ૧૯૯૦ થી ૨૦૦૫ દરમિયાન ડૉ. આર.એસ. બિષ્ટના માર્ગદર્શન હેઠળ આર્કિયોલોજિકલ સર્વે ઓફ ઇન્ડિયા (ASI) દ્વારા અહીં વ્યવસ્થિત ખોદકામ કરવામાં આવ્યું. * નિવાસનો સમયગાળો: ધોળાવીરામાં આશરે ૩૦૦૦ ઈ.સ. પૂર્વેથી ૧૫૦૦ ઈ.સ. પૂર્વે સુધી માનવ વસવાટ હતો, જે હડપ્પન સભ્યતાના ઉદયથી લઈને તેના પતન સુધીની સમગ્ર યાત્રાનો સાક્ષી છે. મુખ્ય લક્ષણો અને મહત્વ ધોળાવીરા અન્ય હડપ્પન સ્થળોથી કેટલીક અનોખી લાક્ષણિકતાઓને કારણે અલગ પડે છે: ૧. શહેરી આયોજન અને સ્થાપત્ય * ત્રિ-ભાગીય શહેર યોજના: સામાન્ય રીતે, અન્ય હડપ્પન શહેરો બે ભાગમાં વહેંચાયેલા હતા (એક કિલ્લો અને નીચલું નગર), જ્યારે ધોળાવીરા તેની ત્રિ-ભાગીય શહેર યોજના માટે અજોડ છે: * ગઢ (સિટાડેલ): આ કિલ્લેબંધીવાળો વહીવટી અને ધાર્મિક વિસ્તાર હતો, જે સૌથી ઊંચા ટેકરા પર આવેલો હતો. * મધ્ય નગર: આ એક અલગ, કિલ્લેબંધીવાળો વિસ્તાર હતો જે કદાચ એક અલગ સામાજિક વર્ગ માટે હતો. * નીચલું નગર: આ શહેરનો સૌથી મોટો ભાગ હતો, જે કદાચ સામાન્ય લોકો માટે હતો. * પથ્થરનું બાંધકામ: હડપ્પા અને મોહેં-જો-દડો જેવા ઘણા હડપ્પન શહેરોમાં પાકી ઇંટોનો ઉપયોગ થતો હતો, જ્યારે ધોળાવીરામાં સ્થાનિક રીતે ઉપલબ્ધ પથ્થરનો વ્યાપક ઉપયોગ જોવા મળે છે. આ કારણે અહીંના બાંધકામો સારી રીતે સચવાયા છે. * જાહેર સ્થળો: આ સ્થળમાં એક મોટું મેદાન અથવા સ્ટેડિયમ જેવો વિસ્તાર પણ છે, જેનો ઉપયોગ કદાચ જાહેર સભાઓ માટે થતો હતો. ૨. અદ્યતન જળ વ્યવસ્થાપન પ્રણાલી * અનોખા જળાશયો: ધોળાવીરા તેની અત્યાધુનિક જળ સંરક્ષણ પ્રણાલી માટે જાણીતું છે. શુષ્ક વાતાવરણ હોવા છતાં, ધોળાવીરાના લોકોએ શહેરમાંથી વહેતી બે મોસમી નદીઓ, મનસર અને મનહર, ના પાણીને સંગ્રહ કરવા માટે જળાશયો અને નહેરોનું એક જટિલ નેટવર્ક બનાવ્યું હતું. * 'જલ દુર્ગ' (જળ કિલ્લો): આ પ્રભાવશાળી પ્રણાલીને કારણે ધોળાવીરાને "જલ દુર્ગ" તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, જે તેના રહેવાસીઓની બુદ્ધિમત્તા અને અનુકૂલનશીલતા દર્શાવે છે. આ જળાશયો પ્રાચીન વિશ્વના સૌથી મોટા અને સૌથી જટિલ જળાશયોમાંના એક છે. ૩. કલાકૃતિઓ અને શિલાલેખો * ધોળાવીરા સાઇનબોર્ડ: અહીંથી સૌથી મહત્વપૂર્ણ શોધ દસ મોટા અક્ષરોવાળું સિંધુ લિપિનું એક મોટું સાઇનબોર્ડ છે. આ સિંધુ લિપિનો અત્યાર સુધીનો સૌથી મોટો શિલાલેખ છે, જે તેમની લેખન પ્રણાલીની ઝલક આપે છે, જોકે તે હજુ સુધી ઉકેલાયો નથી. * વેપાર અને હસ્તકલા: ઉત્ખનન દરમિયાન માટીકામ, સીલ, મણકા, સોના-તાંબાના ઘરેણાં અને ઓજારો જેવી અનેક કલાકૃતિઓ મળી આવી છે. પુરાવા સૂચવે છે કે ધોળાવીરા હસ્તકલા, ખાસ કરીને મણકા બનાવવા માટેનું એક કેન્દ્ર હતું, અને અન્ય હડપ્પન શહેરો તેમજ મેસોપોટેમીયા અને ઓમાન દ્વીપકલ્પ જેવી દૂરની સભ્યતાઓ સાથે વેપાર માટેનું એક મહત્વપૂર્ણ કેન્દ્ર હતું. ૪. કબ્રસ્તાન અને દફનવિધિ * અનોખું સ્થાપત્ય: ધોળાવીરાનું કબ્રસ્તાન અનોખી દફનવિધિ દર્શાવે છે. અન્ય સ્થળોએ મળેલ લંબચોરસ કબરોથી વિપરીત, ધોળાવીરામાં ઘણા અર્ધગોળાકાર સ્થાપત્યો, અથવા તુમુલસ (tumuli) મળી આવ્યા છે, જે દફન ટેકરીઓ અથવા સ્મારક સમાધિઓ હોવાનું મનાય છે. જોકે, તેમાંથી કોઈ માનવ અવશેષો મળ્યા નથી, જે સાંકેતિક અથવા સ્મારક હેતુ સૂચવે છે. સ્થાન અને પર્યાવરણ * સ્થાન: ધોળાવીરા કર્કવૃત્ત (Tropic of Cancer) પર કચ્છના મોટા રણની વિશાળ ખારાશવાળી જમીનોથી ઘેરાયેલા ખદીર બેટ ટાપુ પર સ્થિત છે. * વ્યૂહાત્મક સ્થાન: તેનું સ્થાન વેપાર અને વાણિજ્ય માટે વ્યૂહાત્મક રીતે મહત્વપૂર્ણ હતું, કારણ કે તે મુખ્ય ભૂમિ અને દરિયાકાંઠાના પ્રદેશો વચ્ચે કડીરૂપ હતું. ધોળાવીરા હડપ્પન સભ્યતાને સમજવા માટેનું એક મુખ્ય સ્થળ છે. તેનું સ્થાપત્ય, અદ્યતન એન્જિનિયરિંગ અને અનોખા લક્ષણો આ પ્રાચીન સમાજની સામાજિક, આર્થિક અને તકનીકી સિદ્ધિઓ વિશે મૂલ્યવાન માહિતી પ્રદાન કરે છે.

8. હાથીના અવશેષો હડપ્પાના નીચે પૈકી કયા સ્થળેથી મળી આવ્યા છે? (APG, CLASS-1)

A. લોથલ

B. રંગપુર

C. ધોળાવીરા

D. રોજડી

Answer: (A) લોથલ
Description:સિંધુ ખીણની સભ્યતાના સ્થળોએથી હાથીઓ મળ્યા હોવાના પુરાવા છે. જોકે, કોઈ ચોક્કસ સ્થળેથી પાળેલા કે જીવંત હાથીના પુરાવા મળ્યા નથી, પણ પુરાતત્વીય પુરાવાઓ દર્શાવે છે કે હડપ્પન લોકો હાથીઓથી પરિચિત હતા. મોહેં-જો-દડો, હડપ્પા અને લોથલ જેવા મુખ્ય સ્થળોએથી મળેલ વિવિધ કલાકૃતિઓ દ્વારા તેમની હાજરીના પુરાવાઓ નોંધાયા છે. સિંધુ ખીણની સભ્યતાના સ્થળોએથી મળેલા હાથીના પુરાવાઓ નીચે મુજબ છે: * સીલ (મુદ્રાઓ): સૌથી પ્રખ્યાત પુરાવો સ્ટીયટાઈટ (steatite)ની સીલ પરથી મળે છે. હાથી, બળદ, ગેંડો, વાઘ અને ભેંસ જેવા અન્ય પ્રાણીઓ સાથે હાથીને પણ આ સીલ પર ઘણી વાર દર્શાવવામાં આવ્યો છે. ખાસ કરીને એક પ્રખ્યાત સીલ જેને "પશુપતિ" સીલ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેમાં એક બેઠેલી આકૃતિ (સંભવતઃ કોઈ દેવતા)ની આસપાસ હાથી સહિતના અનેક પ્રાણીઓ દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આ સૂચવે છે કે હાથીનું સાંકેતિક અથવા ધાર્મિક મહત્વ હતું. * ટેરાકોટાની મૂર્તિઓ: પુરાતત્વવિદોને હાથીઓની સંખ્યાબંધ નાની ટેરાકોટા મૂર્તિઓ મળી છે. આ મૂર્તિઓ, જે ક્યારેક લાલ અને સફેદ પટ્ટાઓથી રંગેલી હોય છે, તે કદાચ બાળકોના રમકડાં, ધાર્મિક વસ્તુઓ અથવા પાળેલા હાથીઓને રજૂ કરવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી હશે. રંગીન પટ્ટાઓ કદાચ એ દર્શાવે છે કે પાળેલા હાથીઓને સમારંભો માટે શણગારવામાં આવતા હતા, જે પ્રથા આજે પણ દક્ષિણ એશિયામાં પ્રચલિત છે. * હાથીદાંતની વસ્તુઓ: હાથીદાંતનો ઉપયોગ હડપ્પન સભ્યતામાં ખૂબ સામાન્ય હતો, અને તેનો ઉપયોગ વ્યક્તિગત ઘરેણાંથી લઈને ઓજારો સુધીની વિવિધ કલાકૃતિઓ બનાવવા માટે થતો હતો. હાથીદાંતની હાજરી એ વાતની પુષ્ટિ કરે છે કે હડપ્પન લોકોને હાથીઓ ઉપલબ્ધ હતા, કદાચ શિકાર દ્વારા અથવા વેપાર દ્વારા. * હાડકાં: મોહેં-જો-દડો, હડપ્પા, લોથલ અને કાલીબંગન સહિત અનેક સિંધુ સ્થળોએથી હાથીના હાડકાં મળી આવ્યા છે. જોકે આ હાડકાં જંગલી હાથીના શિકારમાંથી મળ્યા હોઈ શકે છે, પરંતુ અન્ય કલાકૃતિઓ સાથે તેમની હાજરી દર્શાવે છે કે આ પ્રાણીઓ સાથે તેમનો ઊંડો અને લાંબા સમયથી સંબંધ હતો. આ કલાકૃતિઓના સામૂહિક પુરાવા દર્શાવે છે કે હાથી સિંધુ ખીણની સભ્યતાના લોકો માટે જાણીતું અને સાંસ્કૃતિક રીતે મહત્વપૂર્ણ પ્રાણી હતું. આ પુરાવા હડપ્પન લોકોની સ્થાનિક પ્રાણીસૃષ્ટિ સાથેની પરિચય અને તેમના સમાજમાં આ પ્રાણીઓની સાંકેતિક ભૂમિકાનો પુરાવો આપે છે, ભલે આપણે શ્રમ અથવા યુદ્ધ જેવા હેતુઓ માટે તેમને પાળતા હોવાનું નિશ્ચિતપણે સાબિત કરી શકતા નથી.